Oczekiwania samorządów gmin, powiatów i województw

wobec Sejmu RP X kadencji oraz nowego rządu

Nowa koalicja – nowe szanse

Organizacje samorządowe z nadzieją przyjmują zawiązanie po wyborach parlamentarnych nowej koalicji, która planuje przeprowadzenie ważnych zmian w Polsce. W świetle procesów recentralizacji, jakie miały miejsce w ostatnich latach, niwecząc częściowo pozytywne efekty reform samorządowych, ze szczególną uwagą witamy punkt 23 umowy koalicyjnej, który brzmi:

Strony Koalicji zgodnie popierają decentralizację państwa. Uważamy, że powierzenie samorządom odpowiednich kompetencji wraz z zapewnieniem im stosownych środków finansowych zapewnia zarządzanie maksymalnie blisko ludzi. Będziemy zatem dążyć do przywrócenia samorządom szerokiej autonomii. Wzmocnimy ich dochody własne, m.in. poprzez zwiększony udział w podatku PIT oraz ponowne przyznanie im decyzyjności w tych obszarach, w których w ostatnich latach ją utraciły. Odblokujemy środki z KPO, które pozwolą wreszcie Samorządom na swobodne planowanie kluczowych inwestycji. Skończymy z polityką „tekturowych czeków" jaką uprawiali nasi poprzednicy. Położymy kres praktyce nadużywania instrumentów nadzoru wobec samorządu.

Jesteśmy gotowi współpracować z nowym rządem w tym zakresie. W ostatnich latach wypra­cowaliśmy nie tylko postulaty, ale także projekty ustaw, które nie zostały uwzględnione przez dotych­czasową większość sejmową. Mogą one stanowić punkt wyjścia do prac legislacyjnych w nowej kadencji. Poniżej przedstawiamy sprawy najważniejsze dla gmin, powiatów i województw.

Problemów, które wymagają szybkiego rozwiązania, jest znacznie więcej - będą one zgłaszane przez organizacje samorządowe za pośrednictwem Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Teryto­rialnego, jej zespołów roboczych oraz bezpośrednio do właściwych resortów.

Budżet, finanse JST

1. Przywrócenie subwencji rozwojowej dla JST na 2024 rok poprzez usunięcie z pro­jektu ustawy okołobudżetowej zapisu o jej zawieszeniu w 2024 r.
2. Zwiększenie subwencji oświatowej na 2024 rok, tak aby pokrywała co najmniej koszty wyna­grodzeń wraz z pochodnymi. W dalszym kroku pełna reforma finansowania oświaty, aż do przywrócenia wysokości kwoty subwencji oświatowej do poziomu 3% PKB.
3. Odblokowanie funduszy europejskich na realizację Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększenia Odporności oraz środków na wdrażanie polityki spójności. Pilne uruchomienie naborów w ramach „Zielonej Transformacji Miast” w KPO, w trybie zgodnym z zapisem punktu B3.4.1 decyzji Ko­misji Europejskiej, tzn. w formie bezzwrotnych dotacji na inwestycje, z wyjątkiem generują­cych dochód. Pilna korekta KPO w zakresie planowania przestrzennego i gospodarki wodno-ściekowej.
4. Objęcie udziałami JST we wpływach z podatku PIT części ryczałtowej tego podatku[1]; zwiększe­nie udziałów do wysokości zapewniającej przywrócenie poziomu do­cho­dów własnych w bud­żetach JST sprzed zmian ustawowych, wprowadzanych od 2019 r. (projekt senacki).
5. Zapewnienie w roku 2024 pełnego pokrycia kosztów zadań zleconych gminom (np. USC, sprawy obywatelskie). W dalszym etapie zwrot faktycznie poniesionych kosztów realizacji przez samorządy zadań zleconych za ostatnie 5 lat (na podstawie sprawozdań finansowych).
6. Przygotowanie zmian dot. podatku od nieruchomości po wyroku TK[2]; przegląd ustawowych ulg w podatkach i opłatach lokalnych.
7. Niezwłoczne podjęcie prac diagnostycznych, analitycznych i koncepcyjnych nad odbudową systemu finansów samorządowych, zrujnowanego w ostatnich latach.

Gospodarka komunalna i przestrzenna, transformacja energetyczna

1. Przywrócenie gminom autonomii w zakresie zatwierdzania taryf opłat za wodę i ścieki[3]; likwidacja Wód Polskich, przywrócenie WFOŚiGW charakteru wojewódzkiego.
2. Kontynuowanie programów inwestycji strategicznych w gospodarce komunalnej i lokalnej energetyce, dostępnych na podstawie sprawiedliwych, obiektywnych kryteriów.
3. Przekazanie samorządom 50% rocznych dochodów budżetu państwa z handlu uprawnienia­mi do emisji CO2, z przeznaczeniem na transformację energetyczną gospodarki komunalnej[4].
4. Niezbędne zmiany w planowaniu przestrzennym (w tym termin uchwalenia planów ogólnych).
5. Nowelizacja ustawy o odpadach w zakresie usuwania odpadów niebezpiecznych (art. 26a)[5].

Polityka zdrowotna i społeczna

1. Powrót do decentralizacji systemu (w tym finansów) ochrony zdrowia – powiatowe centra zdrowia, szpitale wojewódzkie jako podmioty regionalnej polityki zdrowotnej.
2. Przywrócenie samodzielności gmin, powiatów i województw w zakresie kształtowania sieci szkół i placówek edukacyjnych[6].
3. Podjęcie prac zmierzających do dostosowania polityk publicznych w sferze społecznej do zmieniających się uwarunkowań demograficznych.

Rozwiązania systemowe

1. Wprowadzenie wymogu obowiązkowego opiniowania przez Komisję Wspólną Rządu i Sa­morządu wszystkich projektów ustaw wkraczających w sferę funkcjonowania samorządu, w tym projektów poselskich[7]; cofnięcie zmian w ustawie, dot. nowych organizacji JST.
2. Zmiany w samorządowym prawie wyborczym: zniesienie niekonstytucyjnego ograniczenia w sprawowaniu przez jedną osobę funkcji organu wykonawczego gminy przez maksymalnie dwie kadencje; przywrócenie możliwości łączenia fun­kcji organu wykonawczego gminy oraz do organu stanowiącego powiatu albo województwa[8]; przywrócenie obecności pracownika urzędu gminy w składzie obwodowej komisji wyborczej.
3. Umożliwienie tworzenia związków metropolitalnych oraz związków aglomeracyjnych w miejskich obszarach funkcjonalnych.
4. Wprowadzenie w ustawach ustrojowych samorządu terytorialnego klauzuli generalnej, stanowią­cej realizację konstytucyjnej gwarancji samodzielności gmin, powiatów i województw, w zakresie ich zadań własnych[9].

W załączeniu przekazujemy dokument, przyjęty przez całe środowisko samorządowe 27 maja 2023 roku w Senacie RP. Prezentujemy w nim najważniejsze sprawy, które najbardziej ograniczają polską samorządność, ukształtowaną na początku okresu przemian ustrojowych w Polsce w sposób, który odbudował podmiotowość i zapewnił rozwój społeczności lokalnych i regionalnych.

Dokument zawiera diagnozę sytuacji jednostek samorządu terytorialnego oraz konkretne propo­zycje jej naprawy, wraz z uzasadnieniem.

Warszawa, 13 listopada 2023 r., w dniu inauguracji X kadencji Sejmu RP i XI kadencji Senatu RP

[1] Projekt ustawy – zał. 1

[2] Projekt ustawy – zał. 2

[3] Projekt ustawy – zał. 3

[4] Projekt ustawy – zał. 4

[5] Projekt ustawy – zał. 5

[6] Projekt ustawy – zał. 6

[7] Projekt ustawy – zał. 7

[8] Projekt ustawy – zał. 8

[9] Projekt ustawy – zał. 9