Niestety w większości skontrolowanych gmin działania podejmowane w celu zwiększenia dochodów własnych były nieskuteczne lub nieprawidłowe. Nieprawidłowości polegały głównie na naliczaniu podatków lokalnych w niewłaściwej wysokości lub za niewłaściwy okres. NIK zwrócił również uwagę, że większość gmin nieprawidłowo dochodziła zaległości z tytułu dochodów własnych.
Według danych GUS, wzrost dochodów własnych wystąpił w gminach na terenie całego kraju. Dochody te wzrosły bowiem z 113,5 mld zł w 2019 r. do 145,8 mld zł w 2022 r. Pomimo rosnących dochodów, w latach 2019-2022 zidentyfikowano problemy mogące mieć wpływ na pogorszenie sytuacji finansowej gmin, m.in. na skutek wzrostu kosztów realizacji zadań publicznych, obciążania jst nowymi zadaniami, wzrostu płacy minimalnej, zmiany w podatku dochodowym od osób fizycznych, pandemii COVID-19, czy wybuchu wojny w Ukrainie.
Skuteczność realizacji dochodów własnych decyduje o samodzielności ekonomicznej gmin i ma zasadnicze znaczenie przy konstruowaniu ich budżetów. Gminy powinny poszukiwać sposobów na zwiększenie dochodów własnych. Wśród działań sprzyjających ich zwiększeniu wskazać można:
- zasadne pobieranie wszystkich rodzajów opłat lokalnych,
- bieżący monitoring spływu należności,
- terminową windykację należności,
- racjonalne podejście do stosowania ulg i zwolnień.
Warto uczyć się od innych
W czerwcu br. raport ten omawiała sejmowa Komisja Samorządu Terytorialnego, która skupiła się na uchybieniach, błędach i zaniechaniach gmin m.in. w poborze podatków lokalnych. Ich skala jest duża. I choć gminy podejmowały działania w celu uzyskiwania dochodów własnych, nie były one jednak prawidłowe i skuteczne. Warto więc zapoznać się z raportem i poprawić kontrolę zarządczą, by uniknąć błędów popełnionych przez niektóre miasta.
Kontrolą objęto 28 gmin z terenu siedmiu województw, a jej głównym celem było ustalenie czy organy wykonawcze gmin podejmowały prawidłowe i skuteczne działania w celu pozyskiwania dochodów własnych.
NIK stwierdziła nieprawidłowości w wymierzaniu i pobieraniu podatków i opłat lokalnych w 26 gminach. W 20 gminach nie weryfikowano lub weryfikowano nierzetelnie dane od powiatowych inspektorów nadzoru budowlanego. Z tego powodu nie opodatkowano 201 nieruchomości podatkiem na kwotę 403 tys. zł.
Aż 89% zbadanych umów dzierżawy oraz najmu nieruchomości zawierało zapisy zabezpieczające interesy gmin, m.in.: waloryzacja czynszu, naliczenie odsetek za nieterminowe wnoszenie opłat, określające zasady odpowiedzialności za zniszczenia. Ustalono jednak, że pięć gmin w 59% zbadanych umów nienależycie zabezpieczało swoje interesy.
NIK ustaliła również, że w 16 urzędach nie przeprowadzano kontroli oraz nie podejmowano innych działań w stosunku do podatników prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowaną w miejscu zamieszkania w celu zweryfikowania, czy powinni być opodatkowani wyższą stawką podatku od nieruchomości.
W większości gmin (23 z 28) wzrosły zaległości z tytułu dochodów własnych – z 337 mln zł na koniec 2018 r. do 417 mln zł na koniec 2022 r. Wynikało to głównie ze wzrostu zaległości z tytułu dochodów uzyskiwanych na podstawie odrębnych przepisów (o 33%), dochodów z majątku gminy (o 61%) oraz z tytułu podatków (o blisko 14%).
W związku z wykazanymi przez NIK błędami obecny na Komisji Marek Wójcik, pełnomocnik Zarządu ZMP ds. legislacji zwrócił się z wnioskiem do przedstawicieli resortu finansów o organizację szkoleń w tych sprawach dla miast i gmin, a także o przekazywanie interpretacji prawnych.
Alfabetyczna lista gmin, w których NIK przeprowadziła kontrolę:
Bartoszyce, Bochnia, Brodnica, Busko Zdrój, Chrzanów, Ełk, Gorlice, Gryfice, Inowrocław, Kłobuck, Lidzbark Warmiński, Limanowa, Lubliniec, Łowicz, Morąg, Myszków, Nakło nad Notecią, Opoczno, Pabianice, Police, Sandomierz, Starachowice, Staszów, Szczecinek, Tarnowskie Góry, Tuchola, Wałcz, Wieluń.
